"Język… jest źródłem myśli. Kiedy dziecko opanowuje język,
osiąga możliwość organizowania na nowo swojej percepcji
i pamięci: opanowuje bardziej wyrafinowane formy odzwierciedlania rzeczy w świecie zewnętrznym; zdobywa zdolności do wyciągania konkluzji ze swoich obserwacji,
do dedukcji i możliwości myślenia.”
(A. R. Łuria, 1976)
Rozwój mowy dziecka
Nadawanie mowy i jej odbiór są zależne od funkcjonowania mózgu, narządów mownych (oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych) oraz narządu słuchu, warunkującego słyszenie i rozumienie mowy innych osób, a także kontrolę mowy własnej. W percepcji mowy w pewnym stopniu bierze udział także narząd wzroku, który umożliwia odczytywanie mowy z ruchu warg.
Rozwój mowy dziecka od narodzin do 7. roku życia można podzielić na cztery okresy: okres melodii, okres wyrazu, okres zdania i okres swoistej mowy dziecięcej.
- Okres melodii – od urodzenia do 1 roku życia
Początkowo dziecko komunikuje się z otoczeniem za pomocą krzyku, po którym można rozpoznać jego potrzeby.
Około 7-8 miesiąca życia dziecko zaczyna reagować na mowę, doskonale rozróżnia melodię mowy, tzn. na podniesiony tom reaguje płaczem, a na mowę cichą, pieszczotliwą reaguje uśmiechem, jest zadowolone.
Około 10 miesiąca życia pojawiają się echolalie. W okresie tym dziecko zaczyna przejawiać tendencję do powtarzania własnych i zasłyszanych słów. Dziecko zaczyna kojarzyć wielokrotnie powtarzane dźwięki ze wskazywaniem odpowiedniej osoby lub przedmiotu.
Około 12 miesiąca życia dziecko zaczyna rozumieć, co do niego mówimy, reaguje na swoje imię, jest w stanie zrozumieć więcej niż samo potrafi powiedzieć. Pojawiają się pierwsze wyrazy wypowiadane ze zrozumieniem.
Co ciekawe rozwój mowy w okresie melodii postępuje zazwyczaj równolegle z rozwojem fizycznym:
- fazie głużenia odpowiada umiejętność unoszenia głowy;
- gaworzeniu - umiejętność siadania,
- pierwszym wyrazom - pozycja pionowa, stawanie na nóżki.
- Okres wyrazu - od 1 do 2 roku życia
Maluch rozumie o wiele więcej słów, wyrażeń i zdań, niż jest w stanie samodzielnie wypowiedzieć. W słowniku dziecka pojawiają się samogłoski, takie jak: a, u, i, e, zazwyczaj oraz spółgłoski: p, b, m, t, d, n, ś, ć, czasem ź, dź.
Pojawiają się też onomatopeje, np. mu, chał-chał, miał, itp.
Pojawiają się wyrazy takie jak: mama, tata, papa, papu. Dziecko początkowo upraszcza budowę słów wymawiając pierwszą sylabę lub końcówkę wyrazu, np. miś-mi, daj-da, jeszcze-eszcze, zabacz-ać.
Między 14-15 miesiącem życia dziecka, następuje rozkwit wymawianych przez dziecko pojedynczych wyrazów. Jest to spowodowane burzliwym rozwojem ruchowym, jak i umysłowym dziecka. Dziecko zaczyna chodzić, następuje rozwój spostrzegania i pamięci dziecka, a także intensywne poznawanie otaczającego świata i nazywanie przez dziecko interesujących go przedmiotów, a także odgrywanie ich cech.
- Okres zdania – mowa u dziecka od 2. do 3. roku życia
Między 2. a 3. rokiem życia następuje rozkwit mowy dziecka. Dziecko zaczyna budować zdania. Początkowo tworzy zdania proste, złożone z dwóch, trzech wyrazów, następnie przechodzą one w dłuższe, cztero- lub pięciowyrazowe wypowiedzi. Pierwsze zdania są twierdzące, jednak wkrótce pojawiają się także zdania pytające i rozkazujące. Dziecko używa wielu rzeczowników; czasowniki początkowo używane są w formie bezokolicznika. Przypadki zwykle stosuje niepoprawnie. Trudne głoski zastępuje głoskami łatwiejszymi. Dziecko potrafi rozpoznać błędnie wypowiedziane słowa, a także je poprawić. Świadczy to o różnicowaniu słuchowym prawidłowej i nieprawidłowej wymowy słów. Na tym etapie mowa jest zrozumiała zarówno dla najbliższych i dla otoczenia. W tym okresie prawidłowo powinny być wymawiane spółgłoski: p, b, m, f, w, k, g, h, t, d, n, l, oraz samogłoski ustne: a, o, u, e, y, i, a, czasem nosowe: ą, ę. Pod koniec tego okresu pojawia się: s, z, c, dz, które wcześniej było zastępowane przez dziecko: ś, ź, ć, dź.
- Okres swoistej mowy dziecka – rozwój mowy dziecka od 3. do 7. roku życia
W tym okresie rozwój mowy dziecka ciągle postępuje. Słownictwo jest coraz bardziej rozbudowane, rozwija się umiejętność tworzenia zdań złożonych. U czterolatków w dalszym ciągu występują zniekształcenia, ale w nieco mniejszym stopniu. Pojawiają się neologizmy. Dziecko 3-letnie potrafi już się porozumieć z otoczeniem; jego mowa jest już w dużym stopniu ukształtowana, jednak często pojawiają się jeszcze błędy.
3-latek powinien już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe, spółgłoski p, b, m, f, w, ś, ź, ć, dź, ń, k, g, h, t, t, d, n, l, ł, j. Pojawiają się również głoski takie jak s, z, c, dz. Dziecko umie wypowiadać większość z tych głosek poprawnie w izolacji, a w mowie potocznej zastępuje je głoskami łatwiejszymi. Dziecko zmiękcza głoski s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż na głoski ś, ź, ć, dź.
Najczęstsze błędy językowe u 3-latków, które mogą utrzymywać się nawet do 5. roku życia, to:
- tworzenie nowych wyrazów, np. zadzwonić + telefonować – zatelefonić,
- opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej: zupa pomidorowa – zupa midolowa,
- przestawianie głosek w wyrazie (brama – mabra),
- głoska r może być wymawiana jako j, l lub ł,
- zamiast f dziecko często wymawia ch i odwrotnie.
Dziecko 4-letnie:
- potrafi rozróżniać przeszłość i przyszłość, zadaje mnóstwo pytań,
- utrwala wymowę spółgłosek s, z, c, dz, przestaje je zamieniać na ich zmiękczone odpowiedniki ś, ż, ć, dż,
- głoski sz, ż, cz, dż może wymieniać na s, z, c, dz – jest to tzw. seplenienie fizjologiczne,
- może wymawiać głoskę r, choć jej brak nie powinien jeszcze niepokoić,
- może pojawić się u niego tzw. hiperpoprawność związana z opanowywaniem nowych, trudnych głosek, np. zastępowanie głosek s, z, c, dz, przez sz, ż, cz, dż - np. sztół, czukierek.
Dziecko 5-letnie:
- mówi zrozumiale, jego wypowiedzi są rozbudowane,
- potrafi już bezbłędnie powtórzyć sz, ż, cz, dż, choć w dłuższych wypowiedziach mogą wciąż być zastępowane przez s, z, c, dz,
- wymawia głoskę r (zdarza się, że pojawia się ona dopiero w tym okresie),
- chętnie poprawia innych i samego siebie, szukając prawidłowego brzmienia wyrazu,
- tworzy wypowiedzi uwzględniające kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo-skutkowe, są one zwykle poprawne gramatycznie,
- potrafi zrozumieć i wyjaśnić znaczenie słów, opisać cechy przedmiotów; wie, do czego służą.
Dziecko 6-letnie:
- powinno już prawidłowo wymawiać wszystkie głoski oraz powinno mieć opanowane mówienie,
- umie określać położenie przedmiotu względem otoczenia przy pomocy przyimków (nad, pod, obok, między, wewnątrz), powinno poprawnie wymawiać wszystkie dźwięki, nawet te najtrudniejsze do opanowania, czyli głoski sz, ż, cz, dż oraz r,
- potrafi samodzielnie wymyślać wyrazy rozpoczynające się na daną głoskę,
- umie wyklaskiwać liczbę sylab w wyrazie
- umie porównywać (odnajdywać różnice i podobieństwa) oraz klasyfikować przedmioty pod względem wielkości, kształtu, koloru, ciężaru, funkcji użytkowej,
- dokonuje analizy i syntezy słuchowej wyrazów o prostej budowie fonetycznej (tzw. głoskowania),
- wyodrębnia głoski na początku, na końcu i w środku wyrazu,
- określa kierunek (do tyłu, na wprost, w bok).
Dlaczego badanie mowy jest tak istotne w momencie rozpoczęcia nauki szkolnej?
Język mówiony jest prymarny w stosunku do języka pisanego (pisania i odczytywania zapisów). Oznacza to, że jeżeli istnieją braki w mowie dziecka (w tym w artykulacji głosek), odbije się to negatywnie na nauce czytania i pisania (błędy wymowy będą odzwierciedlać się w piśmie, nauka czytania i pisania może przebiegać znacznie dłużej i być dla dziecka o wiele trudniejsza). Nieprawidłowości w mowie dziecka mogą także niekorzystnie wpłynąć na jego rozwój emocjonalny i społeczny.
Wśród sześciolatków najczęściej występującymi wadami wymowy są:
- rotacyzm (nieprawidłowa wymowa głoski r ),
- gammacyzm i kappacyzm (nieprawidłowa wymowa głosek g, k ),
- seplenienie międzyzębowe oraz boczne (podczas mówienia język wchodzi między zęby lub powietrze ucieka bokiem, powodując nieprzyjemny dla ucha poszum w wymowie),
- mowa bezdźwięczna (głoski dźwięczne wypowiadane są bezdźwięcznie, np.: dom-tom, koza-kosa).
Pamiętajmy, że wada wymowy czy zaburzenia mowy nie ustąpią same. Nieprawidłowości namnożą wiele innych kłopotów, a przez to droga ich pokonywania znacznie się wydłuży. Skorzystajmy z pomocy logopedy, jeśli zauważymy u sześcioletniego dziecka: brak lub dziwne brzmienie jakiejkolwiek głoski, ubezdźwięcznianie głoski, brak głoski r, zastępowanie jednych głosek przez inne, wkładanie języka między zęby lub odsuwanie go na bok jamy ustnej podczas mówienia. Reagujmy także, kiedy dziecko mówi mało i niechętnie, nie posługuje się zdaniami, nie używa nazw podstawowych przedmiotów, nie potrafi nawiązać rozmowy czy opowiedzieć, o czym była przeczytana bajka.
Co jeszcze może nas zaniepokoić?
Oprócz nieprawidłowości w wymowie dziecka, możesz zaobserwować niepokojące objawy w budowie jego narządów artykulacyjnych. Przyjrzyj się dziecku i zwróć uwagę:
- Czy nie jest tak, że jego buzia ciągle jest uchylona i nie oddycha ono drogą nosową a ustną? (w ciągu dnia i podczas snu).
- Czy jego wędzidełko języka nie jest skrócone? To oczywiście oceni nie tylko logopeda, ale często to rodzic pierwszy dostrzega, że dziecko ma trudności z uniesieniem języka, po wystawieniu języka na brodę jego koniec układa się w kształt serduszka.
- Zgryz otwarty, tyłozgryz, przodozgryz – najczęstsze wady zgryzu, prowadzące do nieprawidłowej pozycji spoczynkowej języka, a dalej do wad wymowy.
- Podczas mówienia jego język znajduje się między łukami zębowymi, często trzyma język w tym miejscu nawet gdy nie mówi.
Intuicja rodzica jest niezawodna.
Jeśli podpowiada, że jest coś nie tak (może nawet nie umiemy dokładnie sprecyzować, co), zawsze warto to sprawdzić. Szybka reakcja to szybka diagnoza problemu. Szybka diagnoza to szybkie rozpoczęcie terapii i szybsze rozwiązanie kłopotu dziecka.
opracowała Agata Borkowska
Bibliografia
Dąbrowska K., Rozwój mowy dziecka, Osesek.pl
Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP, Warszawa 1982
Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1977
Kania J., Szkice logopedyczne, WSiP, Warszawa 1982
Łobacz P., Prawidłowy rozwój mowy dziecka, [w:] Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki, pod red. T. Gałkowskiego,
E. Szeląg i G. Jastrzębowskiej, Uniwersytet Opolski, Opole 2005
Styczek I., Logopedia, PWN, Warszawa 1981
